شناسايي 5 شكاف در سيكل تجاري ايران

شناسايي 5 شكاف در سيكل تجاري ايران

اقتصاد ايران در سال‌هاي 1391 و 1392 ركود عميقي را همراه با تورم بالا تجربه كرد كه در تاريخ اقتصاد كشور بي‌سابقه بوده است. اقتصاددانان عوامل مختلفي از جمله هدفمندسازي يارانه‌ها، تحريم‌هاي بين‌المللي، سياست‌هاي پولي و مالي بي‌قاعده گذشته و اصطكاك‌هاي مالي را در ركود اخير دخيل مي‌دانند اما درباره شدت و ميزان اثرگذاري اين عوامل اتفاق‌نظر ندارند. يك پژوهش اقتصادي ركود سال‌هاي 91 و 92 را بر پايه 5 شكاف مورد بررسي قرار داده است و نشان داده كه شوك بهره‌وري مهم‌ترين عامل در توجيه نوسانات ادوار تجاري ايران است و شكاف تجارت به تنهايي 3درصد از كاهش توليد 3 فصل اول سال 92 را سبب شده است.

در پژوهشي كه به تازگي از سوي سيدعلي مدني‌زاده و محمدحسين رحمتي از استادياران دانشكده اقتصاد دانشگاه شريف و علي كريمي دانشجوي دكتراي اين دانشكده انجام شده، اثر تحريم‌ها بر اقتصاد در سال‌هاي ركودي 91 و 92 بررسي شده است. هرچند در زمينه تاثيرات تحريم در اين چندساله بررسي‌هاي زيادي شده اما روشي كه اين محققان به كار برده‌اند و در آن سعي در اندازه‌گيري دقيق عوامل به صورت جزئي و يكتا كرده‌اند، بي‌نظير بوده است. به اين ترتيب مقاله مذكور با هدف بررسي كمي شوك‌هاي وارد شده به اقتصاد ايران و اندازه‌گيري اهميت هر يك از آنها انجام شده است. براي نيل به اين هدف نويسندگان از مفهوم شكاف استفاده كرده‌اند؛ مفهومي كه برخي اقتصادانان (چاري كهو و مك گراتن) در سال 2007 مطرح كرده و در آن 4شكاف را براي توضيح ركود امريكا ارائه دادند كه عبارتند از: شكاف نيروي كار، بهره‌وري، تجارت و سرمايه‌گذاري. در پژوهش مدني‌زاده علاوه بر اين 4شكاف براساس شرايط ويژه اقتصاد ايران يك شكاف ديگر هم به آن اضافه شده است. شكاف پنجم كه نويسندگان آن را شكاف تجارت ناميده‌اند، بر اساس ساختار و شرايط اقتصاد ايران تعريف شده و هدف از آن اندازه‌گيري اثر تحريم‌ها و جهش نرخ ارز بر واردات مواد واسطه‌يي عنوان شده كه در سال‌هاي 91 و 92 كاهش چشم‌گيري داشته است. نتايج اين پژوهش نشان مي‌دهد كه شوك بهره‌وري مهم‌ترين عامل در توجيه نوسانات ادوار تجاري ايران است و شكاف تجارت فاقد قدرت توضيح‌دهندگي ركود 1392-1391 ايران است. البته شكاف تجارت علاوه بر تحريم‌ها از نوسانات نرخ ارز هم تاثير مي‌پذيرد. اين تحقيق با خارج كردن اثر ارز از شكاف تجاري نشان مي‌دهد كه شكاف تجارت به تنهايي 3درصد از كاهش توليد 3فصل اول سال 92 را سبب شده است.

مفهوم شكاف

مفهوم شكاف از توسعه و اصلاح مدل‌هاي اقتصادسنجي در سطح خرد نشأت گرفته است. در مدل‌هاي كمي اقتصاد كلان با مبناي خرد اقتصاددان مي‌كوشيد با مشاهده يك اصطكاك در دنياي واقعي يك مدل با پايه‌هاي خرد و جزئيات فراوان ارائه داده و سپس با داده‌هاي واقعي صحت آن را آزمون كند. براي مثال برخي اصطكاك بازارهاي مالي را تقويت‌كننده شوك‌هاي كوچك مي‌دانستند سپس يك مدل خرد مبتني بر كارگر-كارفرما ارائه و بعد با كمك داده‌هاي امريكا نشان داده‌اند كه اصطكاك‌‌هاي مالي مهم‌ترين عامل تشديد ركود بزرگ امريكا بوده است. اما با ايراداتي كه مانند نداشتن ساختار مشابه و عدم امكان آزمون به اين مدل وارد شد، موجب توسعه مفهوم شكاف شد. در اين نظريه يك مدل اقتصاد نمونه براي اقتصاد موردنظر ترسيم شده سپس ميزان شكاف‌ها اندازه‌گيري مي‌شود كه كدام شكاف بيشترين قدرت توضيح‌دهندگي را دارد. هر كدام از اين شكاف‌ها كه از حل يك معادله بهينه‌سازي مرتبه اول به دست مي‌آيند، دسته‌يي از اصطكاك‌‌ها را نمايندگي مي‌كنند. به عنوان مثال شكاف نيروي كار كه در معادله بهينه‌سازي مرتبه اول رابطه نرخ جانشيني نهايي استراحت و مصرف و توليد نهايي نيروي كار خانوار را شامل مي‌شود، چسبندگي دستمزد، قدرت بازار و كارتل‌ها را نمايندگي مي‌كنند. به عبارت ديگر كانال تاثيرگذاري چسبندگي دستمزد از طريق معادله بهينه‌سازي مرتبه اول است كه در مورد تصميم خانوار در زمينه مصرف و استراحت در هر دوره است. بنابراين اگر شكاف نيروي كار بتواند بخشي از نوسانات تجاري را توضيح دهد آنگاه تمام اصطكاك‌هايي كه بر اين معادله بهينه‌سازي اثر مي‌گذارند، مي‌توانند نوسانات تجاري را توجيه كنند، به‌طور مثال معادله بهينه‌سازي خانوار كه بين ميزان مصرف و كار تصميم‌گيري مي‌كند از رابطه يك پيروي مي‌كند. دليل وجود اصطكاك در اين رابطه اين است كه اين رابطه بدون اصطكاك با داده‌هاي حقيقي تصفيه نمي‌شود، يعني توليد نهايي نيروي كار با نسبت مطلوبيت نهايي مصرف برابر نمي‌شود كه اين امر عوامل مختلفي دارد مثلا وجود قدرت بازار سبب مي‌شود نسبت مطلوبيت نهايي نيروي كار به مطلوبيت نهايي مصرف كمتر از توليد نهايي مي‌شود. در اين نظريه اقتصادي به شكاف موجود در اين رابطه شكاف نيروي كار مي‌گويند. برخي اقتصاددانان نشان داده‌اند كه اصطكاك بازار كار، قدرت بازار و چسبندگي دستمزدها توسط اين شكاف مدل مي‌شوند.

در يك مدل واحد و ساده اقتصاد نمونه ابتدا اين شكاف‌ها اندازه‌گيري مي‌شود. اگر شكافي نتوانست نوسانات ادوار تجاري را توضيح دهد، آنگاه تمام اصطكاك‌هايي كه با آن شكاف مدل مي‌شوند را مي‌توان كنار گذاشت و روي بقيه اصطكاك‌ها متمركز شد.

اثر تحريم‌ها بر اقتصاد ايران

در اين پژوهش سعي شده كه ركود سال‌هاي 91 و 92 را بر پايه 5 شكاف مورد بررسي قرار دهند. مهم‌ترين شكاف در اين پژوهش هماني است كه نويسندگان براساس شراط (تحريم) و ساختار اقتصادي كشور تعريف كرده‌اند. بر اين اساس گفته شده كه تحريم‌ها از سه طريق بر اقتصاد كشور تاثير گذاشته است:

1- افزايش شديد نرخ ارز: قيمت كالاهاي وارداتي مصرفي خانوار و قيمت مواد سرمايه‌يي و واسطه‌يي وارداتي براي بنگاه‌ها را افزايش داده است.

2- ممنوعيت تجارت: بسياري از كالاها در ليست تحريم‌ها قرار گرفته‌اند و تبادلات بانكي بسيار دشوار شده است.

3- تحريم نفتي: كه به كاهش شديد صادرات نفت و درآمدهاي نفتي منجر شد.

امكان اندازه‌گيري كامل اثر تحريم‌ها بر اقتصاد ايران ممكن نيست، اما مي‌توان برخي جنبه‌هاي تحريم كه قابليت مدل‌سازي را دارد، تحليل و بررسي كرد.

بر همين اساس، شكاف تجارت تعريف مي‌شود تا با كمك آن اثر اول و دوم تحريم بر بنگاه‌هاي اقتصادي اندازه‌گيري شود. البته جداسازي اثر اول و دوم در مرحله اول امكان‌پذير نبوده و بعد از محاسبه شكاف تجارت با برازش آن بر نرخ ارز رسمي و غيررسمي اين دو اثر از يكديگر تفكيك مي‌شوند. در اين بررسي، اثر اول تحريم بر خانوار و كاهش واردات سرمايه‌يي بنگاه‌ها مدل نمي‌شود. به‌دليل وجود موانع تجاري هزينه تمام شده واردات مواد واسطه‌يي براي بنگاه‌ها بيشتر از قيمت اعمالي توسط توليدكننده محصول است كه براي مدل‌سازي ميزان و شدت اين موانع از شكاف تجارت استفاده مي‌شود. با كمك اين مفهوم مي‌توان هزينه‌هاي اضافي تحميلي به بنگاه‌ براي خريد مواد اوليه و واسطه‌يي را اندازه گرفت.

با تعريف شكاف مخارج دولت كه مجموع مخارج دولت و خالص صادرات است، مي‌توان اثر كاهش مخارج مصرفي دولت و تغيير ناگهاني خالص صادرات بر توليد ناخالص را بررسي كرد. همچنين شكاف بهره‌وري، نيروي كار و سرمايه‌گذاري تعريف مي‌شود تا به كمك اين 5 شكاف بتوان نوسانات چرخه‌هاي تجاري ايران را توجيه و مهم‌ترين عوامل توضيح‌دهنده ركود اخير ايران را پيدا كرد. شكاف بهره‌وري عواملي را نمايندگي مي‌كند كه بر بهره‌وري بنگاه‌ها اثر مي‌گذارد. محدوديت تامين مالي بنگاه‌ها مثالي از اين نوع عوامل است.

شكاف نيروي كار عواملي را نمايندگي مي‌كند كه در شرط مرتبه اول بين نرخ نهايي جانشيني مصرف و استراحت و دستمزد نيروي كار ظاهر مي‌شود. سياست‌هاي پولي، قدر بازار و اتحاديه‌ها از جمله اين عوامل هستند كه با اين شكاف مدل مي‌شوند. شكاف سرمايه‌گذاري هم عواملي را كه در تصميم بين دوره‌يي خانوار موثر است، نمايندگي مي‌كند كه اصطكاك بازارهاي مالي از جمله اين مثال‌ها هستند.

داده استفاده شده در اين تحقيق به صورت فصلي و حقيقي است و از داده‌هاي توليد ناخالص داخلي، سرمايه‌گذاري، خالص ادارات و مخارج دولت تهيه شده توسط بانك مركزي به قيمت جاري، داده‌هاي بانك جهاني به قيمت ثابت 2005، داده‌هاي مواد واسطه‌يي وارداتي گمرك و داده‌هاي نيروي كار مركز آمار ايران استفاده مي‌شود.

آثار شوك بهره‌وري       ‌

نتايج اين پژوهش نشان مي‌دهد كه شوك بهره‌وري مهم‌ترين عامل در توجيه نوسانات ادوار تجاري ايران است و شكاف تجارت فاقد قدرت توضيح‌دهندگي ركود 1392-1391 ايران است. البته شكاف تجارت در توضيح چرخه‌هاي تجاري ايران در بازه 1392-1372 نقشي مكمل ايفا مي‌كند. زماني‌كه اثر ارز را از شكاف تجارت خارج مي‌كنيم، شكاف تجارت بخش بزرگي از كاهش توليد در سال 1392 را توضيح مي‌دهد. همانند ركود بزرگ امريكا شكاف سرمايه‌گذاري فاقد قدرت توضيح‌دهندگي است. مطابق با نتايج مهم‌ترين عامل ركود به عواملي بازمي‌گردد كه توسط شكاف بهره‌وري مدل مي‌شود.

از ديگر نتايج مهم اين پژوهش رفتار ضدچرخه‌يي بازار نيروي كار و شكاف نيروي كار است كه در تضاد با نتايج ركود بزرگ امريكاست. يك اقتصاددان به‌نام هيوا (2010) بيان مي‌كند در كشورهاي توسعه‌يافته شكاف بهره‌وري و شكاف نيروي كار بالاترين قدرت توضيح‌دهندگي چرخه‌هاي تجاري را دارند، در حالي كه در كشورهاي در حال توسعه تنها شكاف بهره‌وري اهميت دارد. نتايج پژوهش حاضر با اين ديدگاه سازگار است.

منبع:تعادل